ΤΟΠΙΚΗ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗ
Από τη Χάρτα του Ρήγα στους Ευρωπαϊκούς Χάρτες Αυτοδιοίκησης, στην Local Agenda 21 και στον Παγκόσμιο Καταστατικό Χάρτη για τα Δικαιώματα στην Πόλη
Επιμέλεια – Παρουσίαση: Κώστας Φωτεινάκης
Όμως η Τ.Α. έχει ένα ένδοξο παρελθόν που συνήθως άλλοι το ξεχνάνε (με την προϋπόθεση ότι το γνωρίζουν) αλλά αρκετοί είναι εκείνοι που το αγνοούν.
Υπάρχουν εκπρόσωποι της Τ.Α. που την «υπηρετούν» σε όλες τις βαθμίδες της με διάφορα αξιώματα, που ισχυρίζονται ότι πιστεύουν και υπηρετούν τον θεσμό, που σαφώς έχει κινηματικά χαρακτηριστικά, υποτιμούν όμως ή δεν αναφέρονται στον κοινωνικό, αναπτυξιακό, συμμετοχικό, προοδευτικό, οικολογικό, επιμορφωτικό, φιλολαϊκό, αποκεντρωτικό ακόμα και τον εθνικοαπελευθερωτικό της χαρακτήρα.
Ανατρέχοντας στην Χάρτα του Ρήγα Φεραίου, που ως γνωστό γράφτηκε το 1797,
δηλαδή 24 χρόνια πριν την Ελληνική Επανάσταση, θα διαπιστώσουμε ότι θεωρεί την δημοκρατία, την συμμετοχή, την δικαιοσύνη, την αποκέντρωση, την ισόρροπη ανάπτυξη και την αυτοδιοίκηση των επαρχιών ως απαραίτητη προϋπόθεση για την οικοδόμηση και χρηστή λειτουργία του νέου Ελληνικού Κράτους. Ας παρουσιάσουμε δύο βασικά άρθρα από την Χάρτα του Ρήγα:
Περί της Δημοκρατίας
- Η Ελληνική Δημοκρατία είναι μια, μ΄ όλον οπού συμπεριλαμβάνει εις τον κόλπον της διάφορα γένη και θρησκείας. Δεν θεωρεί τας διαφοράς των λατρειών με εχθρικόν μάτι. Είναι αδιαίρετος, μ΄ όλον οπού ποταμοί και πελάγη διαχωρίζουν τις επαρχίαις της, αι οποίαι όλαι είναι ένα συνεσφιγμένον αδιάλυτον σώμα.
- Ο Ελληνικός λαός, τουτέστιν ο εις τούτο το βασίλειον κατοικών, χωρίς εξαίρεσιν θρησκείας και γλώσσης, διαμοιράζετε εις πρώτας συναθροίσεις εις τας τοπαρχίας, δια να βάλη εις πράξιν την αυτοκρατορικήν του εξουσιάν του. Ήγουν συναθροίζεται εις κάθε επαρχίαν δια να δώση την γνώμην του επάνω εις κανένα πρόβλημα.
- Διαμοιράζεται δια την ευκολίαν της διοικήσεως και δια να γίνεται η δικαιοσύνη ομοιοτρόπως, εις επαρχίας, τοπαρχίας και προεστάτα. Ήγουν επαρχία λέγεται η Θεσσαλία, τοπαρχία η Μαγνησία (ήγουν του Βόλου τα χωρία), και προεστάτον ή πολιταρχία της Μακρυνίτζας επάνω εις δώδεκα χωρία.
Το 1828, δηλαδή λίγα χρόνια μετά την Ελληνική Επανάσταση συντάσσεται, υπό του «Κοκκώνη του Πελοποννησίου», ένα αυτοδιοικητικό κείμενο που έχει τον τίτλο: «Περί των κοινών των τοπαρχιών» το οποίο μεταξύ των άλλων αναφέρει ότι «...διαιρούσι την επικράτειαν εις επαρχίας, και ταύτας πάλιν εις τοπαρχίας...».
Τον Οκτώβριο του 1833 κατατέθηκε το πρώτο νομοσχέδιο που αφορούσε την Τ.Α. στην Ελλάδα που είχε τον τίτλο «περί σχεδιασμού και διαιρέσεως των δήμων...». Το νομοσχέδιο αρχικά συντάχθηκε στα Γερμανικά με την επιμέλεια του Γερμανού Karl von Abel και στην συνέχεια μεταφράστηκε στα ελληνικά!!!
Το 1843 ψηφίστηκε το πρώτο Σύνταγμα της χώρας μας. Ο ρόλος της Τ.Α. ήταν ιδιαίτερα σημαντικός. Ο λαϊκός αγωνιστής Γιάννης Μακρυγιάννης, ο οποίος ήταν και πρόεδρος του Δημοτικού Συμβουλίου της Αθήνας γράφει στα απομνημονεύματά του ότι «...το κίνημα του Συντάγματος...» «άρχισε από το σπίτι...» του γιατί «Μ΄ αυτόν τον τρόπο δεν διοικιώμαστε, με το «έτζι θέλω» του κάθε ενού. Θέλομεν νόμους κατά τους αγώνες μας και θυσίες μας...»
Λίγες ημέρες μετά την 3η Σεπτέμβρη του 1843 το Δ.Σ. του Δήμου Δυστίων Εύβοιας «...Εγκρίνει και αναγνωρίζει το κίνημα της τρίτης Σεπτεμβρίου τρ.ε. περί συγκαλέσεως της εθνικής συνελεύσεως ως μέτρον εθνοσωτήριον αφορών την ανάκτησιν των καταπατηθέντων εθνικών δικαιωμάτων...» (Ολόκληρη η απόφαση παρουσιάζεται σε διπλανή στήλη).
Όλοι οι σύγχρονοι απελευθερωτικοί και κοινωνικοί αγώνες (ακόμα και επαναστάσεις) στην Ελλάδα και στην Ευρώπη θεωρούσαν τον ρόλο και τον θεσμό της Τ.Α. ως έναν βασικό μοχλό οργάνωσης και λειτουργίας ενός δημοκρατικού και δίκαιου κράτους.
Στο μανιφέστο της Παρισινής Κομμούνας, 19 Απριλίου 1871, οι επαναστάτες διεκδικούσαν:
«...Τι ζητάμε; Την οργάνωση και στερέωση της Δημοκρατίας. Την απόλυτη αυτονομία της Αυτοδιοίκησης, απλωμένης σε όλες τις περιοχές της Γαλλίας, με τη διασφάλιση, ολοκλήρωση των δικαιωμάτων του κάθε Δήμου και της κάθε κοινότητας. Την κατοχύρωση της πλήρους άσκησης των δικαιωμάτων του κάθε Γάλλου, σαν ανθρώπου, πολίτη και εργαζόμενου...»
Στο παραπάνω απόσπασμα συμπυκνωμένα παρουσιάζονται τα αιτήματα της αποκέντρωσης, της συμμετοχής και των δικαιωμάτων των πολιτών για εργασία...
Το αντιστασιακό Σύνταγμα της ΠΕΕΑ με το 1ο ψήφισμα στις Κορυσχάδες 30/07/1944, δηλαδή πριν φύγουν οι Γερμανοί από την Ελλάδα περιγράφει το θεσμό της Τ.Α. και το ρόλο της:
«Όλες οι εξουσίες πηγάζουν από το Λαό και ασκούνται από το Λαό. Η Αυτοδιοίκηση και η Λαϊκή Δικαιοσύνη είναι θεμελιώδεις θεσμοί του δημόσιου βίου των Ελλήνων».
Μετά την Κατοχή και την εμφυλιοπολεμική περίοδο αναπτύσσονται αγώνες των Αριστερών Αυτοδιοικητικών στελεχών για την Δημοκρατία, την Ειρήνη, την Ανεξαρτησία, την απελευθέρωση των κρατουμένων.
Η Αριστερά κυνηγημένη και κατασυκοφαντημένη δίνει άλλο περιεχόμενο στον θεσμό.
Η χούντα των συνταγματαρχών στις 17 Μαΐου 1967 «αποφασίζει και διατάζει» την καθαίρεση των Αιρετών Δημάρχων και των Δημοτικών Συμβουλίων. Εκατοντάδες στελέχη της Αριστεράς οδηγούνται στην εξορία. Όμως η αυτοδιοικητική Αριστερά δεν σωπαίνει ούτε στην εξορία, καταγγέλλει την Χούντα και την κατάλυση της Δημοκρατίας. Τον Μάιο του 1967 τριανταπέντε Δήμαρχοι, Κοινοτάρχες και Πρόεδροι Δημοτικών Συμβουλίων συνεδριάζουν κρυφά στις φυλακές της Γυάρου και εκπροσωπώντας περισσοτέρους από 500 αιρετούς δημοτικούς και κοινοτικούς συμβούλους συντάσσουν και στέλνουν παράνομα στην Ευρώπη το πρώτο ψήφισμα διαμαρτυρίας. Σύμφωνα με γραπτή μαρτυρία του Δημάρχου Χολαργού Παναγιώτη Παπαγιάννη στο Παρθένι της Λέρου «στο δεύτερο εξάμηνο του 1968 λειτούργησε σεμινάριο Αυτοδιοίκησης, ως παράνομο «Κρυφό Σχολειό» στο οποίο πήραν μέρος περίπου 250 «μαθητές» σε ομάδες 5-10 κρατουμένων. Δάσκαλοι δύο κρατούμενοι Δήμαρχοι».
Ακόμα και στις εξορίες η Αριστερά, επιμορφώνει τα στελέχη της γιατί πιστεύει στον κινηματικό χαρακτήρα του θεσμού της Τ.Α. και στον αναντικατάστατο ρόλος της στην εκβάθυνση της δημοκρατίας και την προώθηση των λαϊκών συμφερόντων.
Μετά την μεταπολίτευση του 1974 η Τ.Α. μπαίνει σοβαρά και με μεγάλη δυναμική στο προσκήνιο της πολιτικής και δημόσια ζωής. Αναπτύσσονται διεκδικητικοί αγώνες με πρωτεργάτες τα Αριστερά αυτοδιοικητικά στελέχη, τα οποία κινητοποίησαν τις τοπικές κοινωνίες, για την αποκατάσταση της Δημοκρατίας, την αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης, την απόσπαση από την κεντρική εξουσία πόρων και αρμοδιοτήτων.
Οι Αριστεροί υποψήφιοι με τους αγώνες τους, την τίμια διαχείριση, αλλά κυρίως με το αυτοδιοικητικό και διεκδικητικό τους πρόγραμμα, κερδίζουν την εμπιστοσύνη των δημοτών. Οι Δήμαρχοι από όλο το φάσμα της Αριστεράς είναι ο κανόνας σε μια σειρά πόλεις της χώρας μας και ιδιαίτερα στην ευρύτερη περιοχή της πρωτεύουσας: Καισαριανή, Περιστέρι, Χαϊδάρι, Πετρούπολη, Αγία Βαρβάρα, Νίκαια, Δραπετσώνα, Κορυδαλλός, Κερατσίνι, Πέραμα, Καματερό, Βύρωνας, Χολαργός, Υμηττός, Καλλιθέα, Ταύρος, Νέα Σμύρνη, Δάφνη, Ελληνικό, Αιγάλεω κ.λ.π.
Το έργο των Δημάρχων της Αριστεράς οι οποίοι δεν αρκέστηκαν στον ρόλο του «ληξίαρχου» και του «συλλέκτη απορριμμάτων», οι υποδομές που άφησαν αλλά κυρίως το διεκδικητικό πνεύμα τους, με τον πολίτη συμμέτοχο - εξακολουθεί να είναι μια παρακαταθήκη και μια βαρά κληρονομιά για μας τους νεώτερους.
Στην Ευρώπη ψηφίζονται ειδικοί Αυτοδιοικητικοί Χάρτες οι οποίοι, παρά το γεγονός ότι έχουν περάσει περισσότερα από δεκαπέντε χρόνια από την ψήφισή τους εξακολουθούν και διατηρούν την αξία τους:
- Ο «Ευρωπαϊκός Χάρτης Τοπικής Αυτονομίας» ΕΧΤΑ, έχει κυρωθεί κατά ένα μέρος του και στην χώρα μας με το νόμο 1850/89. Έχει αυξημένο και διεθνές κύρος.
- Ο «Αστικός Ευρωπαϊκός Χάρτης» αναφέρεται στα δικαιώματα του πολίτη, του δημότη, στην πόλη του. Το 1992 στη «Μόνιμη διάσκεψη των Δήμων και Περιφερειών της Ευρώπης» καλούνται οι Ο.Τ.Α. της Ευρώπης να τον υιοθετήσουν και να τον διαδώσουν.
- Η «Ευρωπαϊκή Χάρτα των Περιφερειών» η οποία αναφέρεται στην αναγκαιότητα της Περιφερειακής Αυτοδιοίκησης (1991)
Στη χώρα μας δυστυχώς παρά τα μεγάλα βήματα που σημειώθηκαν στην Αυτοδιοίκηση από το 1974 μέχρι το 1994 τα τελευταία δέκα χρόνια παρατηρείται μεγάλη καθυστέρηση στην προώθηση πολιτικών που να διευκολύνει την συμμετοχή του δημότη στα τοπικά δρώμενα, που να αξιοποιεί τους νέους τρόπους οργάνωσης και εκσυγχρονισμού της λειτουργίας των Δήμων, την επιμόρφωση των αυτοδιοικητικών πολιτικών και διοικητικών στελεχών.
Η Τ.Α. στην χώρα μας έχει «απολέσει» τον διεκδικητικό, οραματικό και λαϊκό χαρακτήρα της, με αποτέλεσμα το κράτος (και οι κάθε εκπρόσωποι του σ΄ όλα τα επίπεδα λειτουργίας του) να γίνεται συγκεντρωτικό και αρχηγικό.
Η Τοπική Ατζέντα 21 (Local Agenda 21) προέκυψε τον Ιούνιο του 1992 όταν οι επίσημοι εκπρόσωποι κυβερνήσεων από 100 χώρες και αντιπρόσωποι από 10.000 Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων (ΜΚΟ) συναντήθηκαν στην Διάσκεψη Κορυφής των Ηνωμένων Εθνών (Earth Summit) στο Ρίο ντε Τζανέϊρο με στόχο την διαμόρφωση θέσεων και την προώθηση στις τοπικές κοινωνίες της αειφόρου ανάπτυξης.
Η βασική ιδέα της Local Agenda 21 συμπυκνώνεται στην πρόταση: Σκέψου παγκόσμια, δράσε τοπικά.
Τα βασικά χαρακτηριστικά που την διέπουν είναι:
- η άμεση σύνδεσή της με το περιβάλλον,
- η αναφορά της στην ανάγκη κάλυψης των μελλοντικών αναγκών,
- η αναφορά στη διασφάλιση και βελτίωση της ποιότητα ζωής,
- η αναφορά στην ισότητα των ευκαιριών,
- η αναφορά στη δράση με αυξημένη περίσκεψη και τέλος
- η ανάγκη σφαιρικής εξέτασης των δράσεων και ενεργειών που επηρεάζουν το περιβάλλον.
Με άλλα λόγια η προώθηση και η εφαρμογή της Local Agenda 21 είναι αντικείμενο διεκδίκησης των δημοτών αλλά και των αυτοδιοικητικών δυνάμεων της Αριστεράς αλλά και κάθε προοδευτικού ανθρώπου.
Ο Παγκόσμιος Καταστατικός Χάρτης για το δικαίωμα στην Πόλη είναι ίσως το πιο πρόσφατο διεθνές κείμενο που περιγράφει τους στόχους του παγκόσμιου προοδευτικού αυτοδιοικητικού κινήματος. Συντάχθηκε κατά την διάρκεια των εργασιών του «Κοινωνικού Φόρουμ της Αμερικανικής Ηπείρου – Κίτο, Ιούλης 2004» και στο «Παγκόσμιο Αστικό Φόρουμ – Βαρκελώνη, Σεπτέμβριος 2004»
Στο προοίμιο αναφέρεται ότι:
«Ο Καταστατικός Χάρτης για το Δικαίωμα στην Πόλη, είναι ένα εργαλείο, που έχει στόχο να συνεισφέρει στον αγώνα για την πόλη και να βοηθήσει στη διαδικασία της αναγνώρισης του δικαιώματος στην πόλη στο διεθνές σύστημα ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Το βασικό στοιχείο αυτού του δικαιώματος είναι η ισότιμη απόλαυση των πόλεων λαμβανομένων υπόψη των αρχών της βιωσιμότητας και της κοινωνικής δικαιοσύνης. Αυτό το δικαίωμα θα πρέπει να κατανοηθεί σαν ένα συλλογικό δικαίωμα όλων των κατοίκων των πόλεων, ειδικά των μειονεκτούντων και ευπαθών, που θα παρέχει νομιμοποιεί τη δράση και οργάνωση σύμφωνα με τις χρήσεις και τα έθιμά τους σε αναζήτηση της πλήρους άσκησης του δικαιώματος για ένα επαρκές επίπεδο ζωής»
Ο Χάρτης περιλαμβάνει 23 άρθρα. Αναφέρουμε μόνο τους τίτλους:
§1. Το δικαίωμα στην πόλη
§2. Αρχές του δικαιώματος στην πόλη
§3. Βιώσιμη και ισόρροπη αστική ανάπτυξη
§4. Συμμετοχή στο σχεδιασμό του προϋπολογισμού της πόλης.
§5. Διαφάνεια στη διαχείριση της πόλης
§6. Δικαιώματα στη δημόσια ενημέρωση – πληροφόρηση
§7. Ελευθερία και ακεραιότητα
§8. Πολιτική συμμετοχή
§9.Δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι, του συνέρχεσθαι και η δημοκρατική χρήση του δημόσιου αστικού χώρου.
§10. Δικαίωμα στη δικαιοσύνη
§11. Το δικαίωμα στη δημόσια ασφάλεια και τη συνύπαρξη βασισμένη στην ειρήνη, την αλληλεγγύη και την πολυ-πολιτισμικοτητα.
§12. Πρόσβαση και επάρκεια των οικιακών και αστικών δημόσιων υπηρεσιών.
§13. Δικαίωμα στη μεταφορά και τη δημόσια κινητικότητα
§14. Το δικαίωμα στην κατοικία
§15. Το δικαίωμα στην εκπαίδευση
§16. Το δικαίωμα στη δουλειά
§17. Το δικαίωμα στον πολιτισμό και την ανάπαυση.
§18. Το δικαίωμα στην υγεία
§19.Το δικαίωμα στο περιβάλλον
§20.Μέτρα για την εφαρμογή του δικαιώματος στην πόλη.
§21. Η παραβίαση του δικαιώματος στην πόλη
§22. Εξάσκηση του δικαιώματος στην πόλη
§23. Δεσμεύσεις από τον καταστατικό χάρτη του δικαιώματος στην πόλη
Οι παραπάνω ιστορικές αναφορές καθώς η παρουσίαση σε τίτλους των στόχων που προωθεί η Local Agenda 21 και ο πρόσφατος Παγκόσμιος Καταστατικός Χάρτης για το Δικαίωμα στην Πόλη σκοπό έχουν να ενημερώσουν και να επαναφέρουν στη μνήμη μας τους αγώνες που αναπτύχθηκαν στο Ελληνικό και Παγκόσμιο προοδευτικό αυτοδιοικητικό κίνημα.
Η υλοποίηση των στόχων όλων των χαρτών που αναφέρονται στα δικαιώματα των πολιτών στην πόλη «επαφίεται στον πατριωτισμό», στην αγωνιστικότητα, στην επιμονή αλά και στον συντονισμό των αριστερών δυνάμεων και στα νέα κινήματα των πολιτών που αναπτύσσονται στις πόλεις (ελεύθεροι χώροι, δικαιώματα πεζών και ποδηλατών, κεραίες κινητής τηλεφωνίας κ.λ.π.)
Το κεφάλαιο κλείνει με δύο απόψεις για τον ρόλο της Τοπικής Αυτοδιοίκησης στην Σύγχρονη Εποχή:
- «Το Ελληνικό κράτος υπήρξε και είναι συγκεντρωτικό... Η αποκέντρωση, και ιδιαίτερα η Αυτοδιοίκηση, αποτελούν σήμερα παρά ποτέ άλλοτε, ένα από τα προσφερότερα μέσα για να επανενταχθεί ο «μοναχικός» άνθρωπος του 20ού αιώνα, σε μια κοινότητα που να υπερακοντίζει τα μονόπλευρα συντεχνιακά συμφέροντα και να επαναφέρει την αίσθηση του κοινού αγαθού. Αλλά και για να καταστεί ταυτόχρονα δυνατή (ως ένα σημείο) η «κοινωνικοποίηση της εξουσίας», η οποία, στο επίπεδο του μεγάλου συγκεντρωτικού Κράτους γίνεται πιεστική και ολιγαρχική...» Άποψη του Ακαδημαϊκού Γ.Κ.Βλάχου διατυπωμένη το 1983.
- «Η αυτοδιοίκηση είναι θεμελιώδες πολιτικό δικαίωμα – φυσικό θα λέγαμε – του ανθρώπου και κανείς δεν μπορεί να του το δώσει ή να του το πάρει νόμω. Η συνταγματική και νομική «αναγνώριση» αποτελεί επιβεβαίωση υπάρχοντος φυσικού δικαιώματος. Μόνο που ο άνθρωπος συλλογικά και ατομικά, θα πρέπει αυτό το δικαίωμα να το υπερασπίσει, ο ίδιος, χωρίς να το εκχωρήσει ή να το αναθέσει στο κράτος, στο κόμμα ή το σύστημα...» Άποψη του Παναγιώτη Παπαγιάννη διατυπωμένη το 2001
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Τα περισσότερα στοιχεία που αναφέρονται στο άρθρο «αντλήθηκαν» από το περιοδικό «ΤΕΤΡΑΔΙΑ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗΣ» και το βιβλίο «ΟΙ ΧΑΡΤΕΣ ΚΑΙ Η ΕΥΡΩΠΗ ΤΗΣ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗΣ» τα οποία εκδόθηκαν από το αυτοδιοικητικό στέλεχος της Αριστεράς και πρώην Δήμαρχο Χολαργού Παναγιώτη Παπαγιάννη στον οποίο και αφιερώνεται το κείμενο.
Κ. Φωτεινάκης
Απο: www.prosanatolismoi.gr/
